101 yıl önce bugün ilan edilen cumhuriyetle birlikte egemenlik, kayıtsız ve şartsız millete verildi.
“Saat öğleden sonra altı idi. Kanun önerisi, Anayasa Komisyonu tarafından usul yönünden incelenerek, tutanağı hazırlanırken, Meclis diğer bazı sorunlarla ilgilendi. Sonunda, başkanlık makamında bulunan Başkan Vekili İsmet [Eker] Bey Meclis’e şu bilgiyi verdi: ‘Anayasa Komisyonu, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun değiştirilmesine ilişkin tasarının acil olarak ve hemen görüşülmesini öneriyor.’ ‘Kabul!’ sesleri üzerine tutanak okundu. Önerildiği üzere görüşüldü. Sonunda kanun, birçok konuşmacının “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi.”
Bir asrı deviren ve yaşamaya devam eden Cumhuriyet’in ilanı, Atatürk tarafından Nutuk’ta bu sözlerle anlatılıyor.
Cumhuriyet’in ilanının ardından Cumhurbaşkanlığı makamına oy birliğiyle seçilen Atatürk, yaptığı teşekkür konuşmasında, Türkiye Cumhuriyeti’nin “mutlu, başarılı ve muzaffer” olmasını temenni ediyor.
İkinci yüzyılında bu mücadele hâlen devam ederken, o günleri anlamak önemli. Fayn, 29 Ekim’de okunup izlenebilecek, Cumhuriyet ruhu barındıran kitapları ve filmleri derledi.
Ne okumalı?
Günlüklerde Bir Ömür – VI Cumhuriyet Yürüyor! (1923-1926) – Eyüp Durukan, Hazırlayan: Murat Uluğtekin
Eyüp Durukan, Kurtuluş Savaşı sırasında verdiği mücadele nedeniyle miralaylığa yükseltilen ve istiklal madalyasıyla ödüllendirilen kıymetli bir asker. Kendisinin yaklaşık 50 yılda yazdığı günlükleri oluşturan 86 defterin 34’ü, bu kitap için İş Bankası Yayınları tarafından yayına hazırlanmış. Yeni devletin ilk yıllarının detaylı bir anlatımını içeren kitap, Cumhuriyet’in ilanını takip eden ve bir dizi devrimin hayata geçirildiği 1923-1926 yılları arasına odaklanıyor. Durukan’ın anıları, bir döneme ayna tutar nitelikte. Günlüklerde Bir Ömür dizisinin diğer kitaplarında Balkan Harbi’nden Çanakkale Zaferi’ne, Kurtuluş Savaşı’ndan Durukan’ın Sovyetler Birliği günlerine pek çok konuyu birincil ağızdan okuyabilirsiniz.
Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları – Derleyen: Hulûsi Turgut
1888 İstanbul doğumlu ve asıl adı Emrullahzade Asaf olan Kılıç Ali, Balkan Savaşı ve Çanakkale Mütakerekelerinde görev almış bir askerdi. Kurtuluş Savaşı yıllarında Mustafa Kemal’in Anadolu harekâtına katılıp Antep ve Maraş’ta Kuvayı Milliye adına mücadele etti. Buradaki teşkilatlanma faaliyetlerinden dolayı Kılıç Ali olarak anılmaya başlandı ve Soyadı Kanunu’yla birlikte Kılıç soyadını aldı. Çok genç yaşlarından itibaren Atatürk’ün hem silah hem de mücadele arkadaşı ve yaveri olan Kılıç Ali’ye ait belgeler ve anılar, oğlu Altemur Kılıç tarafından açığa çıkarılmış ve İş Bankası Yayınları tarafından yayınlanmış.
Belgelerle Lozan – Sevtap Demirci
29 Ekim’i kutlarken Cumhuriyet’e giden yolda atılan önemli adımlar üstüne okumak ve düşünmek de gerekli. Lozan Konferansı ve ardından imzalanan Antlaşma da bunlardan biri. Kitabın yazarı, tarihçi Sevtap Demirci, Lozan Antlaşması’nı “Türkiye Cumhuriyeti’nin tapusu” olarak nitelendiriyor. Demirci’nin doktora tezi olan bu kitap, İngiliz siyaset adamlarının özel arşivleri, istihbarat görevlilerinin Londra’ya gönderdiği raporlar, diplomatların Türkiye üzerine raporları gibi ilgi uyandıran birincil kaynakları da içermekte. Belgelerle Lozan, Müttefik Devletlerin lideri konumundaki İngiltere ve Ankara hükümeti arasındaki diplomatik mücadeleyi okurlara sunuyor.
Ankara – Yakup Kadri Karaosmanoğlu
Cumhuriyet dönemi edebiyatı dendiğinde akla gelen ilk yazarlardan olan Yakup Kadri Karaosmanoğlu, 1910 ile 1974 yılları arasındaki edebi üretkenlik döneminde, siyasi konulardan tarihe, insan psikolojisinden dönem çatışmalarına pek çok konuya değinir. Yaşamı boyunca Türkiye’nin büyük değişimler geçirdiği dönemlere şahit olduğundan eserlerinde bireysel ve toplumsal bazda bu değişimin etkileri açıkça okunabilir. Bunun örneklerinden biri olan Ankara romanı, Milli Mücadele inancının en etkin ve ateşli olduğu dönemin sonrasını anlatıyor. Vaktiyle vatanı için ve çıkar gözetmeksizin mücadele eden bazı subay ve politikacıların zaferden sonra değişen öncelikleri ve birtakım kâr hesapları, Karaosmanoğlu’nun kalemiyle ustaca eleştiriliyor.
Ayaşlı ve Kiracıları – Memduh Şevket Esendal
Cumhuriyet’in henüz taze olduğu, adeta gençlik dönemini yaşadığı yıllar, 1930’lar… Yeni kurulan devletin kalbi Ankara, başkentin ortasında bir apartman ve Ayaşlı İbrahim Efendi’nin bu apartmanda birleşen şahsına münhasır kiracıları… Karakter zenginliği ve güçlü atmosferiyle sanki okudukça canlanan, hâla yaşayan ve az sonra kapınızı kiracılarından biri çalacakmış hissi uyandıran bir apartman burası. Bu gücünü de Esendal’ın kaleminden ve renkli Türkçesinden alıyor. Geçici süreliğine kendini Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde gibi hissetmek ve bir Ankara havası almak isteyenler için ideal bir okuma önerisi.
Ne izlemeli?
Cumhuriyet (dizi-1998) – Ziya Öztan
Rutkay Aziz’in Atatürk’ü, Savaş Dinçel’in İsmet İnönü’yü canlandırdığı ve kast seçimiyle izleyenleri kendine hayran bırakan bir dizi Cumhuriyet. Kurtuluş Savaşı’nı konu alan Kurtuluş dizisinin devamı niteliğindeki yapım, yine TRT tarafından çekilen, yüksek bütçeli dizilerden biri. Kurtuluş Savaşı’nı sona erdiren Mudanya Ateşkes Antlaşması’yla başlayıp 1930’ların ortalarına kadar gelen bölümlerde, dönemin önem arz eden pek çok gelişmesi atlanmadan işleniyor.
Veda (2010) – Zülfü Livaneli
Zülfü Livaneli’nin hem senaryosunu yazdığı hem de yönetmenliğini üstlendiği 2010 yapımı filmde Atatürk’ü Sinan Tuzcu canlandırıyor. 10 Kasım 1938 gününde geçen filmde olayların anlatıcısı olan Salih Bozok, hayatının en önemli anlarında yanında olduğu dostu Mustafa Kemal’in son dakikalarında da yanı başındadır. Salih Bozok, oğlu Muzaffer’e yazdığı veda mektubunda hem Atatürk’ün özel hayatına dair kesitlere yer verir hem de Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in kuruluşuna dair anlatıları oğlu aracılığıyla seyircilere aktarır.
Sarı Zeybek (Belgesel-1993) – Can Dündar
Cumhuriyet’i anmak Atatürk’ü anmak demek. Sarı Zeybek de Atatürk’ün hayatının son günlerine odaklanan eserlerden. Yönetmenliğini, yapımcılığını ve sunuculuğunu Can Dündar’ın üstlendiği bu belgesel yapım, Atatürk’ün son 300 gününü anlatıyor. İlk olarak 10 Kasım 1993’te gösterilen film, Atatürk’ün neden ve nasıl hasta olduğu sorularına ve son günlerini nasıl geçirdiğine dair tanıklıklara yer veriyor. Fahir Atakoğlu’nun müzikleriyle zenginleştirdiği belgeseli YouTube’dan izleyebilirsiniz.
Yorgun Savaşçı (Dizi-1993) – Tunca Yönder
Kemal Tahir’in aynı adlı romanından uyarlanan ve Tunca Yönder yönetmenliğinde çekilen 1993 tarihli dizinin senaryosu Halit Refiğ ve Can Gürzap’a ait. Halit Refiğ, daha önce 1979 yılında dizinin çekimlerine başlamış ancak filmlerin yakıldığı ilan edilmiş; aynı romanın ikinci bir uyarlaması olan bu versiyonda ise proje danışmanı olarak yer aldı.. Yorgun Savaşçı, Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’ndaki yenilgisinden Milli Mücadele’nin canlandığı döneme kadar olan olayları İttihat ve Terakki üyesi olan Yüzbaşı Cemil odağında ele alan bir eser. Can Gürzap, Lale Mansur, Ayşegül Aldinç gibi isimlerin yer aldığı dizi, Cumhuriyet öncesi dönemi izlemek isteyenler için Youtube’da erişilebilir.
İngiliz Kemal (1968) – Ertem Eğilmez
Başrollerinde Kartal Tibet ve Sema Özcan’ın yer aldığı filmin yönetmenliği Ertem Eğilmez’e, senaryosu ise Burhan Bolan’a ait. “İngiliz Kemal” lakabıyla bilinen bir Türk ajanı olan Ahmet Esat Tomruk’un anıları, 1952 yılında İngiliz Kemal Lawrence’a Karşı ismiyle sinemaya aktarılmış. Benzeri bir konunun ikinci uyarlaması olan 1968 yapımı İngiliz Kemal, Tomruk’un anıları temelinde bir kurtuluş mücadelesi anlatıyor. İtilaf Devletleri’nin İstanbul’u işgal ettiği yıllarda geçen hikâyede Anadolu’daki Milli Mücadele’ye destek sağlamak isteyen Kemal’in görevi, işgal güçlerinden istihbarat sağlamaktır.
